فرق «تجسس» با «تحسس»

پرسش :«تجسس» چه فرقی با «تحسس» دارد؟

پاسخ اجمالی :

«تجسس» بار منفی داشته و در اموری استفاده می شود که یک کار غیر اخلاقی صورت گرفته، اما «تحسس» زمانی استفاده می شود که انسان در جستجوی شیء مطلوبی باشد، همان گونه که حضرت یعقوب(ع) به فرزندانش می گوید: «یا بُنَىَّ فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ». بعضی نیز تحسس را به معنی استراق سمع، و تجسس را به معنی جستجوی عملی در اسرار دیگران دانسته اند.

پاسخ :

«تجسّس» بار منفى دارد و معمولا در مواردى گفته مى شود که یک کار غیر اخلاقى صورت مى گیرد. ولى «تحسّس» در جایى به کار مى رود که انسان در جستجوى شىء مطلوبى باشد. چنانکه در داستان حضرت یوسف(علیه السلام) مى خوانیم که حضرت یعقوب(علیه السلام) به فرزندانش دستور داد: «یا بُنَىَّ اِذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَ اَخِیْهِ وَ لا تَیْئَسُوا مِنْ رَوْحِ اللّهِ»(۱)؛ (اى فرزندان من بروید و از یوسف و برادرش جستجو کنید و از رحمت الهى مأیوس نشوید).
بعضى نیز گفته اند: تحسّس به معنى گوش دادن مخفیانه یا استراق سمع نسبت به سخنان دیگران است در حالى که تجسّس، جستجوى عملى از اسرار و عیوب دیگران مى باشد. این نکته قابل توجه است که نهى از تجسّس در آیه سوره حجرات، هیچ قید و شرطى ندارد، و این نشان مى دهد اصل بر حرمت تجسّس به عنوان یک قاعده کلى است، و اگر در شرایط خاصى به خاطر اهداف مهمترى مجاز شمرده شود، عنوان استثناء خواهد داشت.(۲)

پی نوشت :

(۱). قرآن کریم، سوره یوسف، آیه ۸۷.

(۲). اخلاق در قرآن‏، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، مدرسه الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم‏، ۱۳۷۷ ش،‏ چاپ اول‏، ج ۳، ص ۳۴۸.

نرم افزار شبهات کلامی

https://makarem.ir

نهی قرآن از «تجسس» در امور دیگران

پرسش :خداوند چگونه مردم را از «تجسس» در امور یکدیگر نهی کرده است؟

پاسخ اجمالی :

«تجسّس» به معنى جستجوگری در اعمال و امور دیگران است، و غالباً در امور نامطلوب و خلاف اخلاق به کار مى رود. سوء ظن، بخل، حسد و تنگ نظرى از انگیزه های جستجو در امور خصوصی مردم است و اسلام تجسّس در این امور را ممنوع می داند؛ زیرا سبب شعله ور شدن آتش کینه ها و خصومت ها و ایجاد ناامنى روانی و فیزیکی در جامعه مى شود. البته این حکم تضادى با ضرورت وجود دستگاه هاى اطلاعاتى ندارد، چرا که آن مربوط به زندگى خصوصى افراد است و این مربوط به سرنوشت جامعه و پیش گیرى از نفوذ عوامل بیگانه.

پاسخ :

تجسّس به معنى جستجوگرى در اعمال و امور دیگران، و غالباً در امور نامطلوب و خلاف اخلاق به کار مى رود. یکی از عواملی که سبب مى شود انسان براى کشف اسرار و رازهاى نهانى مردم به جستجو بپردازد سوء ظن و گمان بد است، و گاه ممکن است عوامل دیگرى مانند: بخل و حسد و تنگ نظرى، انگیزه این کار زشت باشد.
اسلام تجسّس در امور خصوصی افراد را شدیداً ممنوع می داند زیرا سبب ناامنى اجتماع و سرچشمه انواع خصومت ها مى شود، زیرا ممکن است با جستجو در زندگى خصوصى دیگران، آبروى بسیارى از افراد رفته، و آتش کینه توزى و دشمنى در جامعه روشن شود، و جهنمى به وجود آید که تمام افراد اجتماع در عذاب باشند. البته این حکم اخلاقى و اسلامى هیچگاه تضادى با ضرورت وجود دستگاه هاى اطلاعاتى در حکومت اسلامى ندارد، چرا که آن مربوط به زندگى خصوصى افراد است و این مربوط به سرنوشت جامعه، و پیش گیرى از نفوذ عوامل بیگانه و توطئه و تخریب آنان است. با این اشاره به قرآن مجید باز مى گردیم.
تنها آیه اى که در قرآن مجید با صراحت از تجسّس نهى مى کند آیه ۱۲ سوره حجرات است، مى فرماید: «یا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنَوا اِجْتَنِبُوا کَثِیْراً مِنَ الظَّنِ اِنَّ بَعْضَ الظَّنَّ اِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لایَغْتَبْ بَعْضُکُم بَعْضاً»؛ (اى کسانى که ایمان آورده اید! از بسیارى از گمانها بپرهیزید، چرا که بعضى از گمانها گناه است; و [هرگز در کار دیگران] تجسس نکنید؛ وهیچ یک از شما دیگرى را غیبت نکند…). آیه شریفه از سه چیز نهى مى کند که در واقع علت و معلول یکدیگرند، نخست از گمان بد که سرچشمه تجسّس مى شود، سپس از تجسّس که سبب آگاهى بر عیوب پنهانى مردم و غیبت آنان مى گردد. این نکته نیز قابل توجه است که نهى از تجسّس در آیه سوره حجرات، هیچ قید و شرطى ندارد، و این نشان مى دهد اصل بر حرمت تجسّس به عنوان یک قاعده کلى است، و اگر در شرایط خاصى به خاطر اهداف مهمترى مجاز شمرده شود، عنوان استثناء خواهد داشت.(۱)

پی نوشت :

(۱). اخلاق در قرآن‏، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، مدرسه الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم‏، ۱۳۷۷ ش،‏ چاپ اول‏، ج ۳، ص ۳۴۷.

نرم افزار شبهات کلامی

https://makarem.ir

? حدیث ?
❓ روزی چند آیه قرآن بخوانیم؟

? امـام صـادق علیه السلام فرمودند:
اَلقُرْآنُ عَهْدُاللّه ِ اِلى خَلْقِهِ، فَقَدْ یَنْبَغى لِلْمَرْءِ المُسْلِمِ اَنْ یَنْظُرَ فى عَهْدِهِ، وَ اَنْ یَقْرَأ مِنْهُ فى کُلِّ یَوْمٍ خَمْسینَ آیةً

❇️ قـرآن، عـهدنامه خدا به بنـدگان اوست، پس شایسته است مســلمان در عـهدنـامـه اش بـنگرد و روزى پنـجـاه آیـه از آن بخـواند.

? وسائل الشیعه، ج 4، ص 849

حضرت صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود: عابدي از بني اسرائيل سه سال پيوسته دعا مي‎كرد تا خداوند به او پسري عنايت كند، ولي دعايش مستجاب نمي‎شد، روزي در ضمن مناجات عرض كرد:
«يا رب اَبَعيدُ انا منك تَسْمَعني اَمْ قَريب فلا تجيبني»
خدايا! آيا من از تو دورم كه سخنم را نمي‎شنوي يا تو نزديكي ولي جوابم را نمي‎دهي.
در خواب به او گفتند: مدّت سه سال است خداي را با زباني كه به فحش و ناسزا عادت كرده و قلبي آلوده به ستم و نيّت دروغي مي‎خواني، اگر مي‎خواهي دعايت مستجاب شود فحش و ناسزا را رها كن و از خدا بترس، قلبت را از آلودگي پاك كن و نيّت خود را نيز نيكو گردان.
اي عمر به بد تباه كردي وي نامه خود سياه كردي
بيدار نمي‎شوي ز غفلت هشيار نمي‎شوي ز سكرت
گوئي ز خدا خبر نداري وز روز جزا خبر نداري
بس عاصي و دل سياه گشتي غرق بحر گناه گشتي
يك لحظه بفكر خويشتن آي چشمي ز درون جانت بگشاي
بنگر نيكو كه در چه كاري افتاده، پياده يا سواري
—————-
سایت اندیشه قم(بخش داستانها و حکایات)

خطبـــه۱۷-داوران ناشــايست
شـــناخت بـــدترين انســانها
دشـمن تـرين آفريده ها، نزد خدا
دو نفرنـد، مـردي كـه خدا او را به
حـال خود گذاشته، و از راه راست
دور افتــاده اسـت، دل او شـيفته
بـدعت، و مـردم را گمراه كرده، به
فتنـه انـگيزي مـي كشـاند، و راه
رستگاري گذشتگان را گم كرده، و
طرفـداران خود و آيندگان را گمراه
سـاخته اسـت، بار گناه ديگران را
بر دوش كشيده، و گرفتار زشتيهاي
خـود نـيز مـي باشد. و مردي كه
مجهولـاتي بـه هم بافته، و در ميان
انسـانهاي نـادان امـت، جايگاهي
پيـدا كـرده اسـت. در تاريكيهاي
فتنـه فرو رفته، و از مشاهده صلح
و صـفا كـور است، آدم نماها او را
عـالم ناميـدند كـه نيسـت، چيزي
را بسـيار جمـع آوري مـي كند كه
انـدك آن بـه از بسـيار اسـت، تـا
آنكـه از آب گنـديده سيراب شود،
و دانـش و اطلاعات بيهوده فراهم
آورد. روانشـناسي مدعيان دروغين
قضـاوت در ميـان مـردم بـا نـام
قاضي به داوري مي نشيند، و حل
مشـكلات ديگري را به عهده مي
گـيرد، پس اگر مشكلي پيش آيد،
بـا حرفهاي پوچ و توخالي، و راي
و نـظر دروغـين، آمـاده رفع آن مي
شود. سپس اظهارات پوچ خود را
باور مي كند، عنكبوتي را مي ماند
كـه در شـبهات و بافتـه هاي تار
خـود چسبيده، نمي داند كه درست
حـكم كرده يا برخطاست؟ اگر بر
صـواب باشـد مـي ترسد كه خط
ا كـرده، و اگـر بـر خطاست، اميد
دارد كــه راي او درســت باشـد.
نـاداني اسـت كـه راه جهالت مي
پويـد، كـوري است كه در تاريكي
گمشــده خـود را مـي جويـد، از
روي عـلم و يقين سخن نمي گويد،
روايـات را بـدون آگـاهي نـقل مي
كنـد، چـون تنـدبادي كه گياهان
خشـك را بـر باد دهد، روايات را
زيـر و رو مـي كند، كه بي حاصل
اسـت. به خدا سوگند نه راه صدور
حـكم مشـكلات را مـي دانـد، و
نـه بـراي منصـب قضاوت اهليت
دارد، آنچـه را كـه نپـذيرد عـلم به
حسـاب نمي آورد، و جز راه و رسم
خـويش، مذهبي را حق نمي داند،
اگـر حـكمي را نـداند آن را مـي
پوشـاند تا ناداني او آشكار نشود،
خـون بي گناهان از حكم ظالمانه
او در جوشـش، و فريـاد ميراث بر
بـاد رفتگـان بلنـد است. به خدا
شـكايت مـي كـنم از مـردمي كه
در جهـالت زنـدگي مي كنند، و با
گـمراهي مـي ميرند، در ميان آنها،
كـالايي خـوارتر از قـرآن نيست،
اگـر آن را آنگونـه كه بايد بخوانند،
و متـاعي سـودآورتر، گرانبهـاتر از
قرآن نيست، اگر آن را تحريف كنند،
و در نـزد آنـان، چيزي زشت تر از
مـعروف، و نيكـوتر از منكر نيست

?نهج البلاغه.خطبه ۱۷